Ölmək üzrə olanlar üçün gələcək yoxdur və onlar bunu bilirlər. Onlar bu andan və bu zamanın iztirablarından danışırlar və öz dünya görüşlərini bununla məhdudlaşdırırlar. Ölməkdə olanlar üçün gələcək çox məhduddur və adətən bir neçə gündən və ya bir aydan artığını düşünə bilmirlər. Onlar üçün ölümün sonu budur, imanı olmayan adamlar üçün başqa bir sonluq, esxatologiya yoxdur. Ölüm və ölümün qaçınılmazlığı bütün başqa mülahizələri kölgədə qoyur və ya hamısını idarə edir.
Mədəniyyətlərlə də eyni vəziyyətdir. Mədəniyyətin inamı qırıldığı və ya zəiflədiyi zaman ölüm onu tez yaxalayır. Bir vaxtlar kiçik azlıq ikən öz dünyalarında üstünlüyü ələ keçirmələrinə yardım edən əminlik get-gedə əriyib yoxa çıxır, onlar artıq öz evlərində belə, nizam-intizam yarada, onu idarə edə bilmirlər. Ölümə məhkum mədəniyyətlər sabahkı günün önünü kəsir, çünki tərəqqi və tərəqqinin gətirdiyi çətinliklərin öhdəsindən gələ biləcəklərinə əmin deyillər. Ölməkdə olan Yunanıstan və can çəkişən Roma özlərini həddindən artıq məskunlaşmış, millətlər və problemlərlə dolmuş hesab edirdilər. Bizim müasir, ölməkdə olan dövlətçi humanizmimiz də belə hesab edir. Sıfır əhali artımı və sıfır iqtisadi inkişafdan ümidsizliklə bəhs edir, çünki bu cür düşüncənin arxasında sıfır gələcək, böyük intellektual və dini iflas dayanır.
Müasir humanist iqtisadiyyatın atası Lord Keynsdən irəli sürdüyü iqtisadi nəzəriyyələrin “son nəticələri” barədə soruşulduğu zaman sadə bir cavab verdi: “Son nəticədə hamımız öləcəyik”. Keyns iqtisadiyyatı və onu praktikada istifadə edən dünyanın sürükləndiyi fəlakət bizi təəccübləndirməməlidir. Yarandığı zaman heç bir gələcək vəd etmirdi, ölümə məhkumlar kimi yalnız anı yaşayan və gələcək haqqında düşünməyən bir dövrün məhsulu idi.
Ölümə məhkumlar anı yaşayırlar, çünki gələcəkləri yoxdur. Formal fəlsəfəyə çevrilmiş bu cür ölümü dadma halının adı – ekzistensializmdir. Ekzistensialist filosof Jan-Pol Sartra görə, insan – allah olmağı arzulayan, lakin yalnızca ölümün qaçılmazlığı ilə üzləşən puç ehtirasdır.
Ölümlü gələcək düşüncəsi dünyamızın hər sahəsini bir-birinin ardınca ələ keçirir. Dünən Alyaskada yaşayan gənc bir adamdan gələn məktubun bir hissəsində bu sözlər yazılıb:
Mən topoqrafiya mütəxəssisiyəm, lakin hər hansı bir imtahanda iştirak etmədiyimə görə dövlət tərəfindən qeydiyyata alınmamışam. İmtahandan keçmək üçün isə qeydiyyatdan keçmiş topoqrafın yanında səkkiz il işləmək tələb olunur… Bu səfər də qeydiyyatdan keçmiş topoqrafın yanında iş tapmaq mümkün deyil. Belə işlərdən imtina etməliyəm, çünki imzamın qanuni qüvvəsi yoxdur. Topoqrafiya üzrə təhsilim var və hiss edirəm ki, bu imtahandan keçə bilərəm… Qeydiyyatdan keçmiş topoqraflar özlərinə monopoliya qurublar.”
Alyaska özünü son sərhəd, ya da yeni sərhəd adlandıra bilər, amma o, ölü doğulub, ölümlü sonla yaranıb. Ölməkdə olan Nyu-York kimi, o da öz allahsız qanunları ilə özünü boğur.
Bu vəziyyət qeyri-adi deyil, adi bir haldır. Bəzi şəhərlərdə və ştatlarda atası həmkarlar ittifaqında vacib bir şəxs olmasa, heç bir gənc adam çilingər, dülgər və ya hər hansı başqa bir peşədə çalışmaq hüququ qazana bilmir. Ölümə məhkumlar gələcəyin əleyhinə olan qanunlar qəbul edirlər.
Bu ölümlü son bütün yaşlara və təbəqələrə xas bir cəhətdir. Yaşlılar gənc nəsli ağır dillə tənqid etməyə meyllidirlər, lakin dövrümüzün təhlükələrindən biri yaşlıların dövlət dəstəyi tələbinin getdikcə artmasıdır. Doğum əmsallarının azalması ilə Birləşmiş Ştatlar bir neçə il sonra böhranla üzləşə bilər, onda işləyib maaş alan hər bir fərd sosial təminat və ya başqa yardım formaları hesabına yaşayan iki başqa fərdi dəstəkləməyə məcbur olacaq. Bu vəziyyətin yaranmasının səbəbi təkcə ilk növbədə özünü belə çətin şəraitə salan cəmiyyətləri yaxalayan fəlakət olmayacaq.
Gənclərin vəziyyəti də o qədər ürəkaçan deyil. Onlar da bütün problemləri dövlətin həll etməsini gözləyirlər: iqtisadi sahədə totalitarizm (deməli, siyasi sahədə də), əxlaqi sahədə isə tam sərbəstlik. Bu, məsuliyyətsizlikdir, məsuliyyətsizlik isə – fəlakət və ölümə təcili dəvətnamə yollamaq deməkdir.
Təəccüblü deyil ki, humanist təhsildə ölümlü son üstünlük təşkil edir. Bu isə anlıq həll yollarına və anlıq məmnuniyyətə tələbat yaradır. Uşaqlara dövlət senatoru və ya konqres rolunu oynamağı, “xeyirxah” arzuların gerçəkliyi müəyyənləşdirəcəyini düşünməyi öyrədirlər. Uşaq fiziki cəhətdən yetkinləşsə də, dərhal həll yolu və məmnuniyyət tələb edən uşaq olaraq qalır – indi də heç bir əməyin və imanın olmadığı bir utopiya. Daimi uşaq qalmaq tərbiyəsi bütün yaşlarda qabiliyyətsiz və bacarıqsız insanlar cəmiyyəti deməkdir, belə bir cəmiyyətin siyasəti isə tələb siyasətinə çevrilir. Tələb siyasəti fəlakətlərə yol açdığı üçün, bu tələbi bəsləyən və ya ödəyən siyasətçilər ləyaqətsiz və məsuliyyətsiz vətəndaşların əlində asanlıqla və amasızcasına günah keçisinə çevrilirlər.
Yucin Rozenstok-Hyussi özünün “Nitqlər və gerçəklik” (1970) əsərində müasir sivilizasiyanın üzləşdiyi ictimai təhlükələr və şər işlər haqqında yazırdı. Bunlardan birincisi, o deyirdi, anarxiyadır. Anarxiyada insanlar və siniflər “razılığa gəlmək istəmirlər”. İnsanları birləşdirən bağlar yerinə, indi yalnız fikir ayrılığı var və hər kəs öz şəxsi maraqlarını güdür. İkincisi, tənəzzül çox böyük bir bəladır. Tənəzzül özünü ən kritik məqamlarda göstərir: valideynlərin “gələcək nəsli özlərinin məqsəd və məramına yönləndirmək üçün səbr və dözümləri yoxdur. Tənəzzül – bu gün liberalizmin xəstəliyidir.” Bunun nəticəsində gənc nəsil barbarlaşdırılır. Keçmişi və onun imanını miras almadıqlarına görə indiki zamanın barbarlarına çevrilirlər. (Müasir ailə kimi, müasir məktəb də barbarlar yetişdirən məktəbdir.) “Bu şər ilə mübarizə apara biləcək yeganə enerji – imandır. İman, düzünü desək, heç vaxt keçmişə inanmaq demək deyildi, əksinə gələcəyə inamdır. İmanın əksikliyi tənəzzülün sinonimidir,” – deyə Rozenstok-Hyussi davam edirdi.
Üçüncüsü, o, özünün şər işlər siyahısına anarxiya və tənəzzülün nəticəsi olan inqilabı da daxil edir. Köhnəni və keçmişi mənasız və yersiz bir şey kimi silirlər və ya kənarlaşdırırlar, buna səbəb isə özlərinin inamsızlığı və gənclərə verdikləri pozucu tərbiyədir. Şər işlər siyahısının dördüncüsü müharibədir. Müharibə – gücsüzlüyün əlamətidir. Dəyişdirmək iqtidarında olmayan bir sistem və ya həyat fəlsəfəsi imperialistə çevrilir. Dinc məqsədyönlü işə can atmaq və inanmaq yerinə amansız terroru seçirlər. Zəifləyən iman müharibəyə əl atır, çünki insanlara inam və əminliyi təbii yollarla aşılaya bilmir, yalnız onları öz sisteminə məcbur edə bilər. Müharibə – həqiqi gücdən məhrum olanlar və süquta uğrayanlar üçün sığınacaq yeridir.
Qısacası, Rozenstok-Hyussinin fikrincə, anarxiya – birlik və bərabərliyin olmamasından irəli gələn böhrandır. Tənəzzül – imanın alt-üst olmasıdır. İnqilab – keçmişə və indiyə hörmətsizlik, hətta nifrətdir. Müharibə hakimiyyəti itirməyin göstəricisidir, sistemi qorumaq və ya davam etdirmək üçün güc tətbiq etməkdir.
Bütün bunlar ölümlü sonun tərəfləridir. Lakin daha bir tərəfi var. Müasir dünyanın tabusu ölüm olduğuna görə, adamlar aşkar ölüm faktlarına həddindən artıq ehtiyatla və tərəddüdlə yanaşırlar. Qorxudan dolayı, çox vaxt güman edirlər ki, ölümlər çox vaxt baha başa gəlir, yavaş və uzun sürür, amma əksər hallarda bu, həqiqətə uyğun fikir deyil. Ölüm çox vaxt sürətlə gəlir. Həm də düşünürlər ki, ölüm üzüyola adamları yaxalayır, yenə də doğru deyil. Ölüm məsihçiləri də, imansızları da yaxalayır və min bir çaları var. Uzun-uzadı davam edən ölümlə olan bəzi imansızlar arasında ölüm dirilərə qarşı radikal nifrətə yol açır. Bütün həyatı boyunca Allaha düşmən olan və zinakarlıqla məşğul olan bir kişi arvadını “çox yaşlı” olması bəhanəsi ilə tərk etmiş və daha gənc bir dul qadının yanına köçmüşdü, onu daha yaxşı həyatla təmin etmişdi. Həmin kişi sağalmaz xəstəliyə tutulanda, məşuqəsi ona evi tərk etməyi əmr etdi, qalmağa yer verən yeganə insan isə arvadı oldu. Bunun əvəzində təşəkkür etmək yerinə, kişi hər gün qadına və uşaqlarına nifrət, söyüş, təhqir yağdırırdı, imanlı və sağlam olduqlarına görə onlara nifrət edir, qiymət vermirdi və “yaşamağı bacarmırlar” deyə onlara qışqırırdı. Bu, ölümlü sonun digər bir tərəfidir – həyata və yaşayanlara nifrət və onları məhv etmək arzusu. Bunun təməlində isə Hikmətli Olanın çoxdan bəyan etdiyi həqiqət dayanır: “Məni əldən verən canına qəsd edər, Mənə nifrət edənlərin hamısı ölümü sevər” (Sül. Məs. 8:36).
Bu gün esxatologiyası (son aqibəti) ölüm olan, siyasətində, dinində, iqtisadiyyatında, təhsilində və gündəlik həyatında Samuel Varnerin “kütləvi qırğın istəyi” adlandırdığı şeyi təzahür etdirən ölməkdə olan insanların əhatəsində yaşayırıq. Bu dünya sistemi haqqında Vəhy 18:4-də belə deyilir: “Ey Mənim xalqım, oradan çıxın ki, onun günahlarına şərik olmayasınız, onun uğrayacağı bəlalara düçar olmayasınız.” Buna rəğmən, məsihçi olduğunu iddia edən bir çoxları nəinki özlərini ayırmaqdan imtina edir, həm də uşaqlarını humanist dövlət məktəblərinə göndərmənin doğru əxlaqa münasib olduğunu israr edirlər, bu, bir anarxiya aktıdır.
Ölmənin təbiətini təsvir etdik. Bəs ölülər necə olacaq? Ölülər müharibə apara və ya inqilab yarada bilməzlər, nifrətlərini açıq ifadə edə də bilməzlər. Ölülərin öz yeri var və orada qalırlar. Heç bir cəsəd böyüyüb tabutundan bayıra çıxa bilməz, tutduğu yerdən bir qarış artıq belə fəth edə bilməz. Ölülər tabutlarında qalırlar.
Çox vaxt kilsə bir tabuta bənzəyir. Rəbbin ordusu üçün bir təlim meydançası və cəbbəxanası olmaq əvəzinə, ölülər üçün bir anbardır. İçəridəki insanların yeni bir ərazini ələ keçirmək, məsihçi məktəblərinin təməlini qoymaq, siyasət və iqtisadiyyat sahələrində fəth etmək, həyatın və düşüncənin hər hansı bir sahəsini Məsihin adı ilə “işqal etmək” və İsa Məsihə “əsir etmək” üçün bir həyatı və gücü yoxdur (Luka 19:13; 2 Kor. 10:5). Məsihçilik kilsə ilə məhdudlaşdığı yerdə ölüdür, yalnızca bu ada iddia edən, amma nə onun həyatına, nə də gücünə sahib olmayan bir cəsəddir (2 Tim. 3:5).
Məsihçiliyi kilsənin qəfəsinə salıb orada bir zoopark heyvanı kimi həbs etmək olmaz. “O, iman edən hər kəsin xilası üçün Allahın qüdrətidir” (Rom. 1:16). Qüdrət əmr edir; o, hökmranlıq edir, Məsihin bizləri satın alması və ağalığı haqqında xoş xəbəri “bütün yaradılışa” çatdırır (Mark 16:15). Hər şeyi “padşahların Padşahı və ağaların Ağası”nın hakimiyyəti altına almağa çalışır (Vəhy 19:16). İsa Öz xidmətini “Allahın Padşahlığının Müjdəsini vəz etməklə” başladı və bitirdi (Mark 1:14 və davamı). Bu Padşahlıq Onun kəffarəsi vasitəsilə xilasımızla başlayır, həyat və düşüncənin hər sahəsi üzərində bilik, salehlik və müqəddəsliklə hökmranlığımızla davam edir.
Tabutabənzər kilsələrin belə bir müjdəsi yoxdur. Bunun əvəzinə, yaşayan ölüləri həyatın problemlərindən və mübarizələrindən çox uzaqda, öz xüsusi tabutlarının təhlükəsizliyinə daxil olmağa çağırırlar. Öz adamlarını tabutun içindəki rahatlıqdan heyranlıqla bəhs etməyə, vaxtlarını və səylərini tabutu bəzəməyə həsr etməyə çağırırlar. Tabutabənzər kilsələrin ölməkdə olan dünyaya heç bir xidməti yoxdur.
Rəbbimiz “Göydə və yer üzündə bütün səlahiyyət Mənə verilmişdir” (Mat. 28:18) deyə bəyan edəndə, Yaradılışın Padşahı kimi istifadə etdiyi bu tam səlahiyyəti insan ruhunun dar çərçivəsi ilə məhdudlaşdırmadı. Məsihin “bütün səlahiyyəti” göydə və yer üzündəki hər cəhətdən hər şeyin, bütün yaradılışdakı hər bir atomun, hər bir anın, hər bir ehtimalın üzərindədir. O, Rəbbdir, hər şeyin ağasıdır. Onun ağalığını və səlahiyyətini kilsə ilə məhdudlaşdırmaq günəşi Avropa üzərində və onun bəzi ərazilərində bərq vurmaqla məhdudlaşdırmaq qədər absurddur. Günəşi bir qitə və ya bir ölkə ilə məhdudlaşdıra bildiyimizdən daha az olsa belə, Padşah Məsihi bir sahə və ya qurumla məhdudlaşdıra bilərik. Bu, Onun ilahiliyini inkar etmək deməkdir və praktiki ateizmdir.
“Bütün səlahiyyət” Onun olduğuna görə, Yaradılışın Rəbbi Öz seçilmiş müjdəçilərini göndərir ki, “bütün millətləri Mənim şagirdim edin; onları Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh adı ilə vəftiz edin; sizə əmr etdiyim hər şeyə riayət etməyi onlara öyrədin. Budur, Mən dövrün sonuna qədər hər gün sizinləyəm” (Mat. 28:20). Bütün millətlər həm fərdi şəkildə, həm də həyatlarının hər sahəsində – mülki, dini, təhsil, ailə, peşə və digər hər sahədə öz Padşahlarının önündə əyilməyə çağırılmalıdır. Həyatın və qələbənin esxatologiyası heç bir şeyi Məsihin ağalığından və hökmranlığından azad etməyimizə icazə vermir.
İslahatçı ilahiyyatçı dairələrdə naxoş bir termin Allahın “Müjdəni xoş niyyətlə təklif etdiyini” ifadə edir; yaratdığı Tanrı obrazı yalançıdır. Allahın sözü heç vaxt “xoş niyyətli təklif” deyil, həmişə əmr sözüdür, xilas edən və yeniləyən, ya da rədd edən qüdrət sözüdür. “Xoş niyyətli olmaq”dan acizlik və uğursuzluq qoxusu gəlir, gücləri zəif olan, səhvlərə yol verən, günahkar və ölüm ayağında olan insanlardan xəbər verir. Ölümlü sona aiddir. Allahın sözü – əmr sözüdür, qüdrət sözüdür, həyat və ölüm sözüdür, çünki hər şeyə qadirdir. Bu sözləri yalnızca Onun haqqında həqiqətən söyləmək olar: “Rəbb insanı həm öldürür, həm dirildir. Ölülər diyarına həm endirir, həm çıxarır” (1 Sam. 2:6). İnsanın Rəbbdən başqa gələcəyi yoxdur. Həyatın və düşüncənin bütün sahələrində: “Evi Rəbb tikməzsə, bənnaların zəhməti boşa gedər” (Zəb. 127:1).
Təhsil öz mahiyyətinə görə həmişə bir mədəniyyətin təməl inanc və dəyərlərinin gənclərə ötürülməsidir. Beləliklə, təhsil mahiyyət etibarilə həmişə dini bir qayğıdır.
Bir çox mədəniyyətlərdə əsas dəyərlər qeyri-şifahi və qeyri-ədəbi olmuşdur, belə ki, təhsil o zamanlar savadla deyil, digər bacarıqlarla əlaqəli olurdu. Müqəddəs Kitab inancı və mədəniyyəti savadlılığa maraq göstərən cəmi bir neçə mədəniyyətdən biridir, çünki Müqəddəs Yazıları bilməyi tələb edirdi. Müasir humanizm (klassik humanizmdən fərqli olaraq) şifahi və ədəbi bacarıqları kifayət qədər qiymətləndirmir.
Bu səbəbdən təhsil sadəcə tamamilə dini bir mövzu deyil, həm də kurrikulumu, onun məzmunu və metodlarının hamısı dinidir, çünki bir mədəniyyətin inanc və dəyərlərini əks etdirirlər. Övladlarımızın humanist məktəblərdə oxumasına icazə vermək – qeyri-bərabər boyunduruq altına girmək və iki ağaya qulluq etməkdir.
Mənbə: Yenidənqurmanın kökləri, səh. 14; Chalcedon Position Paper No. 14, İyun, 1979.
İngiliscə versiyası: https://chalcedon.edu/resources/articles/the-eschatology-of-death
R.C. Raşduni (R. J. Rushdoony) (1916-2001), aparıcı ilahiyyatçı, kilsə/dövlət mütəxəssisi və Müqəddəs Kitab qanunlarının cəmiyyətə tətbiqi ilə bağlı çoxsaylı əsərlərin müəllifi olmuşdur. 1965-ci ildə “Chalcedon” fondunun əsasını qoymuşdur. Onun Müqəddəs Kitab Qanununun Əsasları (1973), Müqəddəs Qanunun etibarlılığını Allahın hamı üçün itaət standartı kimi qəbul edən müasir teonomiya hərəkatına başladı. Buna görə, o, Allahın Qanununu, mədəniyyət tənəzzülünə müasir məsihçinin cavab reaksiyasının əsası olaraq gördü, bunu kilsənin Allahın qanununun Onun lütfünə qarşı çıxdığı ilə bağlı səhv dünyagörüşü ilə əlaqələndirdi. Bu ətraflı məsihçi cavabını o, “Məsihçi Yenidənqurması” olaraq xarakterizə etdi. O, müasir məsihçi məktəbini və 20-ci əsrin ortalarından sonlarınadək evdə təhsil hərəkatlarını təşviq edən hesab edilir. O, həmçinin mühazirələr oxuyaraq və dini etiqad azadlığı ilə bağlı çoxsaylı məhkəmə işlərində ekspert şahidi kimi xidmət edərək çox səyahətlər etmişdir. Bu gün də davam edən bir çox xidmət və təhsil səyləri öz fəlsəfi və Müqəddəs Kitaba əsaslanan köklərini Onun mühazirələrindən və kitablarından götürmüşdür.