MÜNDƏRİCAT
Ön söz
Qanunun əhəmiyyəti
-
- Müqəddəs Kitab Qanununun etibarlılığı
- Qanun Vəhy və Əhd qismində
- Qanunun istiqaməti
Qeydlər
ÖN SÖZ
Aşağıdakı esse atamın “Müqəddəs Kitab Qanununun əsasları” əsərinin 1973-cü ilə aid, müasir teonomiya hərəkatını doğuran mühüm əhəmiyyətli birinci cildinə girişidir. Müəllifin 2001-ci ildəki vəfatında öncə dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, teonomiya sözünün mənası sadəcə “Allahın qanunu”dur, teokratiya isə – “Allahın hökmranlığı” deməkdir. Bu terminlər Allahın suverenliyinə (hakimiyyətinə) və Onun aşkar etdiyi Kəlamının səlahiyyətinə aiddir. Hər hansı bir bəşəri hakimiyyətin Allahın adından danışmaq səlahiyyətini nəzərdə tutmur:
Yanlış teokratiyalar – bəşəri idarəetmədir; həqiqi teokratiya isə Allahın Qanununun insanların daxilində və üzərində hökm etməsidir. Həqiqi teokratiya imanlılar cəmiyyətini və dövləti çox məhdud səviyyədə tələb edirdi. İstər fərdi, istərsə də qurum olaraq, insanlara daha çox səlahiyyət vermək, onların həyatında Müqəddəs Üçlüyün vəhdəti olan Allahın hakimiyyətini əvəz edə bilməz.”[1]
Beləliklə, Əsasların məqsədi Allahın Kəlamının başlıca mövzularından birinə – qanuna müraciət etmək idi. Lakin mövzunu sadəcə aktuallaşdırmaqla XX əsrdə hökm sürən , S.İ. Skofildin Müqəddəs Kitab qeydləri ilə populyarlaşdırılan antinomianizmə (hərfi mənası “qanuna qarşı”dır) qarşı çıxırdı. Bir dispensasiyaçı kimi, Skofild hesab edirdi ki, Allah müxtəlif zaman dilimlərində və ya dispensasiyalarda yaşayan insanlarla müxtəlif cür davranırdı. Müqəddəs Kitabın böyük bir hissəsinin həqiqət olduğuna inanılsa da, məsihçilər üçün məcburi sayılmırdı. Onun fikrincə, məsihçilər əvvəlki zaman dilimlərinin öncədən görə bilmədiyi və Müqəddəs Yazılarda açılmayan bir lütf dövründə yaşayırdılar. Skofild inanırdı ki, məsihçilər imanlılar cəmiyyəti dövrü adlandırılan “mötərizə içindəki bir dövr”də yaşayırdılar. Bəzi dispensasiyaçılar hesab edirdilər ki, Müjdələr və yerdə qalan Əhdi-Cədidin böyük bir hissəsi gələcək yəhudi krallığına aiddir və beləliklə də, “imanlılar cəmiyyəti dövrünə” şamil edilmirlər. Bu cür dispensasiyaçılıq Allahın qanununun əvvəlki dövrlərə şamil edildiyini, imanlılar cəmiyyətinin isə başqa bir dövrə aid olduğunu düşündüyünə görə, Onun qanununu imanlılar üçün qeyri-icbari bir qanun kimi rədd edirdi. Antinomianizm termini də buradan əmələ gəlib. Antinomianizm meylləri məsihçi təfəkküründə çoxdan mövcuddur, lakin müasir təzahürləri yalnız dispensasiyaçılığın zəruri nəticəsi kimi ortaya çıxır. Əsasların nəşri və təsiri, görünür, dispensasiyaçılar arasında müsbət qarşılanmırdı. Bəzilərinə bu, bidət (yalançı təlim) kimi görünürdü, çünki dispensasiyaçılığın yaratdığı saxta dixotomiyaya – qanuna qarşı lütf – meydan oxuyurdu.
Qanun və lütf
Qanunun əksi – lütf deyil; qanunsuzluqdur. Lütfün (Allahın günahkarlara layiq olmadıqları mərhəməti göstərməsi) əksi isə lütfün olmamasıdır, yəni Allahın insanların günahlarına görə layiq olduqları ölüm hökmünü icra etməsidir. Allahın qanunu – Allahın salehliyidir (və ya ədalətidir), Allahın saleh bəndəsi ondan “zövq almalı” və “gecə-gündüz onu dərin düşünməlidir” (Məz. 1:2).
Qanun və lütf eyni ilahi müəllifə malikdir və lütf ilk dəfə Əhdi-Cədiddə təzahür etməyib. Qanunun verilməsinin özü Allahın Öz xalqına lütfündən irəli gəlirdi. İbrahim öz mədəniyyətini yaxşı bildiyinə görə, öldürüləcəyindən və arvadının zorla onun əlindən alınacağından ehtiyat edirdi. Lavanın fırıldağından özünü qorumaq üçün Yaqubun heç bir hüquqi müdafiəsi yox idi. Yusif bilirdi ki, onu köləyə çevirdikləri zaman “bu, ədalətli deyil” deyə fəryad etmək əbəs idi. Sonradan bütün ibrani qəbilələri də eynilə kölə vəziyyətinə salındılar; özünün ilahidən doğulduğuna və istədiyi zaman bütün ibrani körpələrini öldürmək əmri verə biləcəyinə iddia edən bir tiranın mərhəmətinə möhtac qaldılar. Allahın Qanunu verilməzdən əvvəl amansız sistem belə idi. Allah ibraniləri Misirdən çıxardanda onlara sadəcə daha bir ixtiyari qaydalar toplusu deyil, ən saf və ilahi tərzdə tərtib edilmiş halı ilə ədaləti verdi. Qanun lütfün ənamı idi və elə olaraq da qalır.
Onda lütfün özü də qanunu özündə ehtiva etməlidir. Əxlaqi cəhətdən qanunsuz bir məsihçi fikri – bir təzaddır. Paul deyirdi ki, lütf çoxalsın deyə günah edə bilərik fikri bizdə ikrah oyatmalıdır (Rom. 6:1 və davamı). Qanun – daha çox bizim lütf vəziyyətində yaşamağımız və Məsihdə yeni yaradılışlar olaraq, Paulla birlikdə qanunun “müqəddəs, ədalətli və yaxşı” olduğunu (Rom. 7:12) bəyan etməyimizdir.
Əsaslarda dispensasiyaçı antinomianizmə alternativ olaraq, bütün Müqəddəs Yazılar boyunca lütf və kəffarəyə dair yalnız bir vahid müjdə görən əhd teologiyasını təqdim edir. Allahla insan arasındakı əhd – bir müqavilədir, lakin o, bizim istifadə etdiyimiz müqavilə razılaşmalarında olduğu kimi, iki bir-birinə bərabər tərəf arasında bağlanmır. Bu əhd Hökmdar Yaradan ilə günahkar məxluqlar arasında idi, odur ki, o, Allahın ənamı idi, yəni lütf idi. Necə ki bağladığımız müqavilələr mülki hüquqla müəyyənləşdirilir, bu hüququn qanunlarına əsasən şərh edildiyi və müddəaları üzrə qərarlar bu qanun əsasında çıxarıldığı kimi, lütf əhdi də qanun nöqteyi-nəzərindən şərh edilməlidir. Allahın lütfünə görə verilmiş əhd qanunu Allahın qanunu idi.
İsa bizə Özünün “yeni əhdin bağlanması üçün axıdılan qanını” təklif etdi (Mk. 14:24). Bu, Pasxa zamanı baş vermişdi. Pasxa köhnə əhdin iki əlamətindən biri idi, aydındır ki, İsa burada onun davamını görürdü. Yeni əhd – yenilənmiş əhddir. Onu fərqləndirən yeganə gerçək əlamətlərdən birincisi o idi, heyvanların qanının təmsil etdiyi gələcək kəffarə Məsihin qanında gerçəkləşmiş bir fakt olmalı idi. İkincisi isə o idi ki, əhd – yəhudilərlə bərabər başqa millətləri də əhatə edirdi.
Qanun bəraət üçün deyil, təqdis üçündür
Əgər atanın, ərin və ya pastorun səlahiyyətlərindən sui-istifadə edilirsə, bu, onlara qanuni səlahiyyətin və məqsədin Allah tərəfindən verildiyini inkar etmir. Eyni şəkildə, qanundan da sui-istifadə edilə bilər və edilib, lakin bu, onun məqsədinin Allah tərəfindən idarə edildiyini inkar etmir. Heç kəsin qanunu mükəmməl şəkildə yerinə yetirə bilməməsi bir fakt olsa da, bu, qanunun tətbiq edilə bilən olduğu həqiqətini dəyişdirmir. Qanun kamil insanlara deyil, günahkarlara verilib ki, onlara alternativ yolu öyrətsin (1 Tim. 1:9-10). Günahlı özbaşınalıq bəzən dualarımıza təsir edə bilər, lakin bu, doğru duanı yararsız etmir. Qanun heç vaxt günahsız insanlar üçün qurtuluş vasitəsi olmayıb, o, Allahın salehlik standartının açılışıdır. Bu standart insanın günahı ilə aradan qalxmır.
İsa tez-tez fariseyləri hədəf seçirdi, çünki onlar yəhudilərin qanundan sui-istifadəsinin məntiqi sonunu təmsil edirdilər. Fariseylərin qanundan sui-istifadəsinin bir yolu – öz qaydalarını əvvəlcə Allahın qanununa bərabər, sonra isə ondan üstün vəziyyətə gətirmələri idi (buna dair iki nümunəni Mark 7:1-23-də oxuyuruq). Onların məntiqinə görə, əgər qanunun ətrafına qanunun özündən daha ağır qaydalarla “çəpər” çəksəydilər, qanunun özünü pozmağa heç yaxın düşməyəcəklərdi. Halbuki bu “çəpər” çox vaxt onlara imkan verirdi ki, “öz adət-ənənələrini bərqərar etmək üçün Allahın əmrini kənara atsınlar”.
Bu cür fariseysayağı qaydaların qoyulması müasir imanlılar cəmiyyətində də populyardır. “Məsihçiyə xas” və ya “Tanrıya ehtiram” hesab edilən şeylər çox vaxt başqaları üçün məcburi olduğu iddia edilən və beləcə, məsihçi azadlığını məhv edən subyektiv qaydalar olur. Belə dindar qaydaların yaradılmasının aydın səbəbi antinomianizmin buraxdığı geniş boşluqdur. Buna görə də, antinomianist kilsələr çox vaxt fariseysayağı qaydaların qoyulmasında ən bariz təqsirkarlardır.
Fariseylərin ikinci səhvi qanundan ikiüzlülüklə istifadə etmələri idi. Bu, bütün insanların meyl etdiyi bir şeydir. İsa “Mühakimə etməyin ki, siz də mühakimə olunmayasınız” deyəndə, o, başqasını tənqid edərkən (qardaşının gözündə çöpü görən) özü daha böyük günah işləmiş (öz gözündəki tiri seçməyən) bir adamın ikiüzlü mühakiməsindən bəhs edirdi. Bu fəsildə tez-tez diqqətdən qaçan cəhət budur ki, İsa öz günahımızı aradan qaldırmağı əmr edir. Onda “aydın görəsən ki, qardaşının gözündəki çöpü necə çıxarmaq olar”. Mühakimənin özü deyil, ikiüzlü mühakimə günah idi. Levililər 19:15-dəki “ədalətlə mühakimə edin” tələbini təkrarlayan İsa bizə əmr edib ki, “zahirə görə mühakimə etməyin, ədalətlə mühakimə edin” (Yəh. 7:24). İmanlının ədalətli mühakiməsi hansı standarta əsaslanır? Əsasların nəzəriyyəsinə görə, Allahın qanunu həmin o şaqul[2] qismində verilmişdir.
Qanundan yanlış istifadə etmək meyli məsihçi icmasında da erkən meydana gəlmişdir. Bütöv Qalatiyalılara məktub kitabı bir qrup İudaizm tərəfdarının səhvinin qarşısını almaq üçün yazılmışdı, onlar Əhdi-Ətiq dövrününün yəhudi dininə geri dönməyi tələb edir və məsihçiliyi bu dinin bir sektasına çevirmək istəyirdilər. Onların bunu etməkdə niyyəti məsihçiliyi yəhudi dininin çətirinin altına almaq idi, çünki yəhudi dini uzun müddət qanuni statusa sahib olmuşdu və belə bir strategiya məsihçiliyə qarşı Roma təqiblərinin qarşısını alardı (Qal. 6:12-13). Bu cür qorxaq niyyətlə onlar tələb edirdilər ki, yeni imanlılar cəmiyyətin üzvləri kimi qəbul edilmədən öncə yəhudi ənənəsini qəbul etdiklərini göstərmək üçün sünnət olunsunlar. Paul bunu haqlı olaraq “qanuna riayət etməklə bəraət” deyə xarakterizə edir, çünki imanlılar cəmiyyətinə daxil olmaq üçün İsa Məsihə imana əlavə olaraq əməl də (sünnət) tələb edilirdi.
Teonomiyanı bəzən yanlışlıqla Paulun Qalatiyalılara məktubda mühakimə etdiyi həmin bidət adlandırırlar, halbuki onun qanuna baxışının iudaizm tərəfdarlarının baxışı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Allahın qanunu – məsihçi üçün Allaha itaət göstərmək yoludur, satınalma vasitəsi deyil. Qanun Allahın Kəlamının ayrılmaz hissəsidir. O, Allahın Salehliyinin açılışı olduğuna görə, bütövlüklə əxlaq qanunudur. Müqəddəs Kitabdakı hər bir təlim nə vaxtsa təhrifə və sui-istifadəyə məruz qalıb. Bunun cavabı Müqəddəs Yazılarla və onun sözündəki doğru inanca qayıtmaq olmalıdır. Buraya qanun da daxildir. Qanunla bağlı yanlış təsəvvürlər və hətta ondan sui-istifadə nəzərdən keçrilməlidir, ancaq biz Paulla birlikdə bəyan etməliyik ki, “kimsə Qanundan qanuni şəkildə istifadə edərsə, Qanun yaxşıdır” (1 Tim. 1:8).
Protestant İslahatı o dövrün məsələsini düzgün bir şəkildə həll etdi: bəraət – heç bir insanın layiq olmadığı, yalnız və yalnız imanla qazandığı Allahın lütfünün işidir. Əsaslar aydın şəkildə bu təmələ əsaslanır, lakin İslahat təqdis vasitələrini heç vaxt müəyyənləşdirməmişdi. İmanlı insanın Allahın lütfünə münasibəti necə olmalıdır? Teonomiyanın əsasında duran inanca görə, qanun da daxil olmaqla, Allahın Kəlamının (İbranilərə məktubda deyildiyi kimi) Məsihin fidiyəsi və kahinliyi ilə kamilliyə çatmayan və ya həvarilərin səlahiyyəti ilə dəyişdirilməyən bütün müddəaları, bu gün insanlar üçün icbaridir. Başqa sözlə desək, Allahın qanunu imanlı insana itaətkar olmağı, lütfdə böyüməyi, Allahın və Məsihin Padşahlığında Onun əhdinin vəzifələrini yerinə yetirməyi öyrədən təlimatdır.
Mark R. Raşduni
25 iyun, 2012-ci il
QANUNUN ƏHƏMİYYƏTİ
Uiklif özünün ingiliscə Müqəddəs Kitabı haqqında “Bu Müqəddəs Kitab bəşəriyyəti, bəşəriyyət tərəfindən və bəşəriyyət naminə idarə etmək üçün nəzərdə tutulub” deyəndə, onun bu bəyanatı Müqəddəs Kitab qanununun mərkəzi yerini vurğuladığına görə heç bir diqqəti cəlb etmədi. Qanun Allahın qanunu olmalıdır fikri ilə hamı razı idi; Uiklifin ümumi rəyin çərçivəsindən kənara çıxan düşüncəsi bu idi ki, insanlar qanunu təkcə oxumaq və bilməklə kifayətlənməməlidirlər, həm də müəyyən mənada bu qanunla idarə etməli və idarə olunmalıdırlar. Burada Heer “Universitetlə xalqın qurtuluş arzusu arasında ittifaqın mümkünlüyünü Avropa ilk nümayiş etdirənlər Uiklif və Hus idi. Uiklifi ayaq üstə saxlayan məhz Oksfordun azadlığı idi” deyərkən haqlı idi.[3] Əsas məsələ kilsə və ya dövlətdən daha çox, Allahın qanun-sözü ilə idarəetmə idi.
Brin ibrani ictimai quruluşu haqqında deyib ki, o, bütün digər quruluşlardan fərqlənirdi, çünki onun təməlində Allahın məhz bəşəri idarəetmə üçün verdiyi qanununun dayandığına və onunla idarə olunduğuna inanırdılar.[4] Qədim İsrail qədər, məsihçi dünyası da özünü Allahın padşahlığı hesab edirdi, çünki o, Müqəddəs Yazılardakı Allahın qanunu ilə idarə olunurdu. Bu qanundan sapmalar, kiçik fərqlər olurdu və sədaqətdə zəiflik göstərilirdi, lakin məsihçi dünyası özünü Allahın yeni İsraili kimi görürdü və Onun qanununa eyni şəkildə tabe olduğuna iddia edirdi.
Yeni İngiltərə qanuni nizam olaraq öz mövcudluğuna başlayarkən, onun Müqəddəs Kitab qanununu qəbul etməsi həm Müqəddəs Yazılara, həm də Avropanın keçmişinə qayıdış idi. Köhnə təməllər baxımından bu, yeni bir başlanğıc idi. Asan bir başlanğıc deyildi, çünki puritanlarla birlikdə gələn bir çox xidmətçilər sonradan hər cür Müqəddəs Kitab inancına və nizamına tamamilə qarşı çıxdılar.[5] Buna baxmayaraq, bu, məsihçi dünyasının təməllərinə qətiyyətli qayıdış idi. Beləliklə, Nyu-Heyven koloniyasının yazılarında qeyd olunur ki, Allahın qanununun koloniyanın qanunu olaraq qəbul edilməsi yeni bir hadisə deyildi:
2 mart, 1641/2-ci il: Tam və ümumi razılıq əsasında bağlanmış və dərc olunmuş əsas razılaşmaya görə, plantasiya başlayanda və hökumət qurulanda, Allahın Musaya verdiyi və Müqəddəs Yazıların digər hissələrində açıqlanan məhkəmə qanunu əbədi bir ədalətə sahibdir və hökumətin icra etdiyi işlərdə rəhbər tutulmalıdır. Çünki o, əxlaqi qanun üçün bir çərçivə və sərhəddir, mərasim qanunu və ya tipik qanun deyil, Kənana heç bir şəkildə istinad etmir.”[6]
“3 aprel, 1644-cü il: Əmr edilmişdi ki, Allahın məhkəmə qanunları Musanın çatdırdığı şəkildə… bu ədliyyədəki bütün məhkəmələrdə cinayətkarların işlərinə baxışda bir qayda olaraq tətbiq edilsin.”[7]
Tomas Şepard 1649-cu ildə belə yazırdı: “Çünki bütün qanunlar, istər mərasim, istərsə də məhkəmə qanunları, On Qanunun əlavələri və ya tətbiqləri kimi onunla əlaqələndirilə bilər, buna görə də o, bütün digər qanunları özündə əks etdirən bir xülasədir.”[8]
Bu cür fikirlərin həqiqətən Müqəddəs Kitaba əsaslanan əməli yaşam və məsihçi dünyasının davamlı həyatının bir yönü olmaqdan daha çox sadəcə bir puritan sapqınlığı olduğunu düşünmək bir xülyadır. Bu, Allahın qanununun bu gün insanlar üçün heç bir mənası və ya icbari qüvvəsi olmadığını iddia edən müasir bidətdir. Humanist və təkamülçü düşüncənin imanlılar cəmiyyətinə təsirinin bir aspektidir və o, təkamülə uğrayan, inkişaf edən bir allahın varlığını irəli sürür. Bu “dispensasiyaçı” allah daha erkən çağlarda özünü qanunda ifadə edirdi, sonra özünü təkcə lütflə ifadə etdi, indi isə, ola bilsin ki, özünü başqa bir yolla ifadə etməlidir. Lakin bu, lütfü və qanunu bütün əsrlər boyunca eyni qalan Müqəddəs Yazıların Allahı deyil, çünki O, hökmdar və mütləq Rəbb olaraq, dəyişmir və dəyişməyə ehtiyacı yoxdur. İnsanın gücü onun Allahının mütləqliyindədir.
Qanunu öyrənmədən Müqəddəs Yazıları öyrənməyə çalışmaq onu inkar etmək deməkdir. Qərb sivilizasiyasını anlamağa çalışarkən Müqəddəs Kitab qanununun onun daxilində və üzərindəki təsirini nəzərə almamaq – uydurulmuş bir tarix axtarışında olmaq və keçən iyirmi əsri və onların tərəqqisini rədd etmək deməkdir.
Müqəddəs Kitab qanununun əsasları[9] hazırki tendensiyanı dəyişdirməyi öz qarşısına məqsəd qoyub. “Əsasları” sözünün köhnə mənası, yəni təməli prinsiplər nəzərdə tutulur, burada isə qanunun təməli prinsipləri deməkdir. Çünki o, cəmiyyəti idarə etməli olan və onu Allahın hakimiyyəti altında idarə edəcək həmin qanunun əsaslandırıcı mülahizəsi kimi nəzərdə tutulmuşdur.
1. Müqəddəs Kitab qanununun etibarlılığı
Kilsələrin, müasir təbliğin və Müqəddəs Kitab təliminin mərkəzi xüsusiyyəti antinomianizmdir, yəni qanun əleyhinə mövqedir. Antinomianist bir insan hesab edir ki, iman məsihçini qanundan azad edir. Belə ki o, qanundan kənarda deyil, qanuna münasibətdə ölüdür. Müqəddəs Yazılar antinomianizm üçün heç bir əsas vermir. Yazılarda “qanuna münasibətdə ölü” ifadəsinə həqiqətən də rast gəlinir (Qal. 2:19; Rom. 7:4), lakin bu ifadə imanlı insana şamil edilir və onun vəsatətçisi və əvəzedicisi olan Məsihin kəffarə işi ilə bağlıdır. İmanlı insan ittiham qanununa, ona qarşı ədalətli ölüm hökmünə münasibətdə ölüdür, çünki Məsih onun əvəzinə ölüb. Lakin imanlı insan Allahın salehlik qanununa münasibətdə diridir. Məsihin kəffarə işinin məqsədi – insanın əhdi pozmağını deyil, əhdə sadiqliyini bərpa etmək, onu “günah və ölüm qanunundan” (Rom. 8:2) azad etməklə qanuna riayət etməyinə imkanı yaratmaq idi ki, “qanunun ədalətli tələbləri bizlərdə yerinə yetsin” (Rom. 8:4). İnsanın qanuna itaətkarlığı bərpa olunur. Beləliklə, qanun insanın ittihamında (günahkar insana ölüm hökmü şəklində), satınalınmasında (Məsih qanunun kamil icraçısı olsa da, yeni Adəm olaraq insanın əvəzinə ölməsi ilə) və insanın təqdisində (insan qanunu icra etdikcə lütfdə də böyüyür, çünki qanun – təqdis yoludur) mərkəzi yeri tutur.
İnsan əhdin pozucusu olaraq “Allaha qarşı düşmənçilik edir” (Rom. 8:7) və “günah və ölüm qanununa” (Rom. 8:2) tabe olur, imanlı insan isə Məsihdə “həyat verən Ruhun qanunu” (Rom. 8:2) ilə yaşayır. Qanun bir qanundur, Allahın qanunudur. Həbsxanada ölüm hökmünə məhkum edilmiş insan üçün qanun – ölümdür. Başqa birini edam kürsüsünə yollayan həmin qanun Allahdan qorxan insan üçün isə həyatdır, çünki onu və malını cinayətkarlardan qoruyur. Qanun olmasaydı, cəmiyyət anarxiyaya düçar olar və quldurların əlinə keçərdi. Qanunun sədaqətlə və tam icrası qatil üçün ölüm, mömin üçün isə həyatdır. Eynilə, Allahın düşmənləri üzərində hökm çıxaran qanun ölümdür, lakin öz qayğısı və xeyir-duası ilə qanuna itaət edənlər üçün həyat prinsipidir.
Allah insanı yaradanda ona yer üzünə sahib olub, yer üzərində hömranlıq etməyi əmr etdi (Yar. 1:28). İnsan isə yer üzündə Allahdan ayrı bir hökmranlıq və muxtariyyət yaratmağa çalışaraq (Yar. 3:5), günaha və ölümə düçar oldu. Allah Öz Padşahlığını bərpa etmək üçün İbrahimi, sonra isə İsraili çağırdı ki, Onun xalqı olsunlar, yer üzünə sahib olsunlar və Allahın rəhbərliyi altında hökmranlıq etsinlər. Musa vasitəsilə verilmiş qanun, mömin cəmiyyətin, insan üçün Allahın başçılığı altında həqiqi inkişaf qanunlarını təyin edirdi və peyğəmbərlər bunu İsrailə dəfələrlə xatırladırdılar.
Məsihin gəlişinin məqsədi də eyni yaradılış əmri baxımından idi. Məsih yeni Adəm olaraq (1 Kor. 15:45) qanunu mükəmməl şəkildə yerinə yetirdi. Seçilmişlərin günahlarını öz üzərində daşıyan Məsih onların günahlarını kəffarə etmək, Allah qarşısında salehliklərini bərpa etmək üçün öldü. Satın alınmışlar insanın yaradılışdakı ilkin məqsədinə – Allahın rəhbərliyi altında hökmranlıq etməyə, əhdi icra etməyə və “qanunun ədalətli tələblərini” (Rom. 8:4) yerinə yetirməyə yenidən çağırılırlar. Qanun əvvəlki kimi Allahın məqsədində mərkəzi yeri tutur. İnsan Allahın ilkin düşüncəsinə və çağırışına uyğun olaraq bərpa edilir. İnsanın bəraəti Allahın İsa Məsihdəki lütfü vasitəsilə, insanın təqdisi isə Allahın qanunu vasitəsilə həyata keçir.
Allahın yeni seçilmiş xalqı olaraq məsihçilərə Adəmin Eden bağında və İsrailin Kənanda edə bilmədiyini etmək əmr edilmişdir. Fərqli idarəetmələr altında eyni bir əhd hələ də hökm sürür. İnsan Allahın tələb etdiyi cəmiyyəti yaratmağa çağırılmışdır. İnsanın və tarixin təqdiri Allahdandır, lakin Allahın Qanunun istinadı bu dünyayadır. “Ruha uyan fikirlərsə həyat və sülh gətirir” (Rom. 8:6), ruha uyan fikirlər isə başqa bir dünyaya aid olmaq deyil, yazılmış sözün əmrlərini Müqəddəs Ruhun rəhbərliyi altında bu dünyaya tətbiq etməkdir.
Qanunu olmayan məsihçilik şərtlərə ziddir: anti-məsihçilikdir. Lütfün məqsədi qanunu ləğv etmək deyil, qanunu yerinə yetirmək və isana qanunu icra etmək imkanı verməkdir. Əgər qanun Allahın nəzərində insanı günahından kəffarə etmək üçün İsa Məsihin, Allahın vahid Oğlunun ölümünü tələb edəcək qədər ciddi idisə, onda Allahın qanunu sonradan ləğv etməyi qəribə görünür! Qanunun məqsədi qanunsuzluq deyil, lütfün məqsədi də lütfü Verənə qanunsuzluqla xor baxmaq deyil.
Qanunun və asayişin getdikcə daha çox pozulmasını ilk növbədə kilsələr və onların davamlı antinomianizmi ilə əlaqələndirmək lazımdır. Əgər kilsələr qanuna laqeyd yanaşırlarsa, insanlar da belə etməyəcəklərmi? Mülki hüququ Müqəddəs Kitab hüququndan ayırmaq olmaz, çünki Müqəddəs Kitabın hüquq doktrinasına bütün qanun, mülki, kilsə, ictimai, ailə və bütün digər hüquq formaları daxildir. Allahın qanununa xor baxan ictimai quruluşu özünü ölümə məhkum edilmişlərin sırasına qoyur: mühakimə edilmək üçün işarələnmişdir.
2. Qanun vəhy və müqavilə qismində
Hər bir mədəniyyətdə qanun mənşə baxımından dinidir. Qanun insanı və cəmiyyəti idarə etdiyinə, ədalət və salehliyin mahiyyətini təyin etdiyinə və bəyan etdiyinə görə, qaçılmaz surətdə dinidir, çünki o, mədəniyyətin ali maraqlarını praktiki şəkildə müəyyən edir. Deməli, qanun üzərində aparılan hər hansı araşdırmada əsas və zəruri müqəddimə ilk növbədə qanunun bu dini təbiətini qəbul etmək olmalıdır.
İkincisi, etiraf etmək lazımdır ki, istənilən mədəniyyətdə qanunun mənbəyi həmin cəmiyyətin allahıdır. Əgər qanun insan təfəkküründən qaynaqlanırsa, onda o cəmiyyətin allahı təfəkkürdür. Əgər qanunun mənbəyi oliqarxiya və ya məhkəmə, senat və ya hökmdardırsa, onda bu mənbə həmin sistemin allahıdır. Beləliklə, yunan mədəniyyətində qanun mahiyyət etibarilə dini humanist bir məfhum idi.
Vəhydən irəli gələn hər bir qanundan fərqli olaraq, yunanlar üçün nomos təfəkkürdən (nous) irəli gəlirdi. Beləcə, əsl nomos – sadəcə icbari qanun deyil, öz-özlüyündə qüvvədə olan bir varlığın aşkar edildiyi və mənimsəndiyi bir şeydir… O, “(qədim zamanlardan) mövcud olan, qüvvədə olan və işləyən bir nizamdır”.[10]
Yunan düşüncəsində təfəkkür ali nizamı ehtiva edən tək varlıq olduğuna görə, insan təfəkkürü də, təsadüf və materiya labirintindən varlığın təməl fikirlərinə qədər nüfuz edərək öz-özünə ali qanunu (nomosu) kəşf edə bilərdi. Nəticə etibarilə, yunan mədəniyyəti eyni zamanda humanist bir mədəniyyətə çevrildi, çünki insan təfəkkürü ali gerçəkliyi əks etdirirdi, eyni zamanda Neoplatonik, zahid və maddi dünyaya qarşı idi, çünki təfəkkür həqiqətən özü ola bilmək üçün özünü təfəkkür-olmayandan ayırmalıdır.
Müasir humanizm, dini, qanunu hökumətin daxilinə yerləşdirir, beləliklə də, hökuməti və ya özünü hökumətdə ifadə edən xalqı sistemin allahına çevirir. Mao Tszedunun dediyi kimi: “Bizim Allahımız – Çin xalqının kütlələrindən başqa bir şey deyil”.[11] Baxmayaraq ki, qərbin tarixi gücü və canlılığı Müqəddəs Kitaba inam və qanunda idi, qərb mədəniyyətində qanun get-gedə Allahdan insanlara (ya da hökumətə) doğru uzaqlaşdı.
Üçüncüsü, hər bir cəmiyyətdə hər bir qanun dəyişiklik dinin açıq və ya gizli şəkildə dəyişdirilməsi deməkdir. Əslində, cəmiyyətdəki dini dəyişiklikləri qanuni inqilab qədər açığa çıxaran başqa heç nə yoxdur. Hüquqi əsaslar Müqəddəs Kitab qanunundan humanizmə keçəndə, bu o deməkdir ki, indi cəmiyyət özünün həyat gücünü və canlılığını məsihçi imanından deyil, humaizmdən alır.
Dördüncüsü, belə bir dini tamamilə aradan qaldırmaq heç bir cəmiyyətdə mümkün deyil. Kilsə ləğv edilə bilər, bir din başqası tərəfindən sıxışdırıla bilər, lakin dəyişiklik sadəcə başqa bir dinə keçid olur. Qanunun əsasları qaçılmaz surətdə dini olduğuna görə heç bir cəmiyyət dini təməli olmadan və ya dininin əxlaqi meyarlarını müəyyənləşdirən qanuni sistemi olmadan mövcud ola bilməz.
Beşincisi, qanuni sistemdə başqa bir dinə tolerantlıq göstərilə bilməz. Tolerantlıq – yeni bir qeyri-tolerantlığın müqəddiməsi kimi yeni bir qanuni sistemin qurulumasında istifadə edilən fənddir. Hüquqi pozitivizm, humanist inanc olaraq Müqəddəs Kitab qanunu sisteminə qarşı həmişə amansız münasibət bəsləmişdir və “açıq” sistem adına iddia etmişdir. Lakin heç də məsihçi olmayan Kohen məntiqi pozitivistləri “nihilistlər” kimi, onların inancını isə “nihilist mütləqiyyəti” kimi çox düzgün xarakterizə etmişdir.[12] Hər bir qanuni sistem öz mövcudluğunu bütün digər qanuni sistemlərə və yad dini təməllərə qarşı düşmənçilik edərək qorumalıdır əks halda öz sonunu gətirəcəkdir.
İndi Müqəddəs Kitab qanunu təhlil edəndə ilk növbədə nəzərə almaq lazımdır ki, Müqəddəs Kitab nöqteyi-nəzərindən qanun – vəhydir. Qanun mənasını daşıyan yəhudi sözü tövrat təlimat, səlahiyyətli istiqamət deməkdir.[13] Müqəddəs Kitabın qanun anlayışı Musanın tərtibatındakı qanunlar toplusundan daha geniş bir anlayışdır. Tamlığı ilə ilahi kəlama və təlimata aiddir:
… əvvəlki peyğəmbərlər də onların vasitəsilə bəyan edilən ilahi kəlam üçün tövrat sözündən istifadə edirdilər (Yeş. 8:16, 20-ci ayə ilə müqayisə edin; Yeş. 30:9 və davamı; eləcə də Yeş. 1:10 ola bilər). Bundan əlavə, əvvəlki peyğəmbərlərin yazdıqları bəzi hissələrdə tövrat sözü Yehovanın yazılı əmrləri mənasında istifadə edilir: Huşə 8:12 kimi. Həm də ki, təkcə mərasimlə bağlı deyil, etik məsələlərlə də bağlı aydın nümunələr var.
Buradan belə bir nəticə çıxır ki, istər kahinin yaşadığı zamandan çox əvvəl yazılan və onun qoruyub dilə gətirdiyi qanun olsun, istər kahinin öz dövründə verdiyi qanun olsun (Yer. Ağ. 2:9; Yez. 7:26; Məl. 2:4 və davamı), istərsə də Allahın peyğəmbərə xüsusi bir vəziyyət üçün bəyan etməyi tapşırdığı əmri olsun (yəqin ki Yeş. 30:9), o dövrdə tövrat ilahi təlimat mənasını daşıyırdı.
Beləliklə, tövratdakı əsas vacib olan forma deyil, ilahi səlahiyyətdir.”[14]
Qanun Allah və Onun salehliyi haqqında vəhydir. Müqəddəs Yazılarda qanuna etinasız yanaşmaq üçün heç bir əsas verilmir. Eləcə də qanun yalnızca Əhdi-Ətiqə, lütf isə Əhdi-Cədidə şamil edilə bilməz:
Əsrlər boyunca Əhdi-Ətiqi qanun kitabı, Əhdi-Cədidi isə ilahi lütf kitabı kimi fərqləndirməyin heç bir əsası və haqlı çıxaran səbəbi yoxdur. İlahi lütf və mərhəmət Əhdi-Ətiqdəki qanunun müddəalarıdır; Allahın Əhdi-Cədid hadisələrində təzahür edən mərhəməti və sevgisi isə Yeni Əhdin qanuni öhdəliklərində öz yerini tapır. Bununla birlikdə, Əhdi-Ətiqdə hüququn uzun inkişaf tarixinə dair sübutlar var ki, qanunun yerini düzgün başa düşmək üçün əvvəlcə bunu qiymətləndirmək lazımdır. Paulun Qalatiyalılara və Romalılara məktublarında yer alan qanuna qarşı müzakirələri qanunun bütövlükdə Əhdi-Ətiqə xas olmayan şəkildə başa düşülməsinə qarşı ünvanlanırdı.”[15]
Qanunla lütf arasında təzad yoxdur. Yaqubun məktubunda qaldırılan məsələ – iman və əməllərdir, iman və qanun deyil.[16] Yəhudi dini qanunu Allahla insan və Allahla dünya arasındakı vasitəçiyə çevirmişdi. İsanın qarşı çıxdığı şey qanunun özü deyil, ona məhz bu cür baxış idi. Özü Vəsatətçi olan İsa qanunun vəsatətçiliyini rədd edirdi ki, ona Allahın qanun üçün nəzərdə tutduğu rolu – müqəddəsliyə aparan yol rolunu geri qaytarsın. İsa qanunverici tərəf olaraq bir çoxlarının günahlarını bağışlamaqla və qanunun insanların günahkarlığını aşkara çıxaran ifşa sözü olduğunu tam dəstəkləməklə, qanunu bərqərar etdi.[17] O, təkcə qanunun vəsatətçi və bəraət mənbəyi olmağını rədd edirdi.[18] İsa qanunu bütövlüklə qəbul edir və ona itaət göstərirdi. Onun rədd etdiyi yalnız qanuna edilən absurd şərhlər idi. Üstəlik,
İsanın İncildəki təlimlərindən Onun Musanın Qanunu ilə Allahın Qanunu arasında hər hansı rəsmi fərq qoyduğu nəticəsini çıxarmağa haqqımız yoxdur. Onun missiyası Qanun və Peyğəmbərlərin sözlərini pozmaq deyil, yerinə yetirmək idi (Mat. 5:17), Musanın Qanununa xor baxan ifadələr söyləməkdən və ya şagirdlərini qanundan azad bir mövqe tutmağa ruhlandırmaqdan uzaq idi. O, Musanın Qanununun və rəsmi şərhçiləri olan fariseylərin səlahiyyətini açıq şəkildə qəbul edirdi (Mat. 23:1-3).”[19]
Məsihin işinin başa çatması ilə fariseylərin şərhçilik rolu da başa çatdı, lakin qanun öz səlahiyyətini itirmədi. Əhdi-Cədid dövründə yalnız həvarilər tərəfindən alınan vəhy hər hansı bir qanunun dəyişməsi üçün əsas ola bilərdi. Qanunun səlahiyyəti dəyişməz olaraq qaldı:
Məsələn, Həvari Peter sünnətsiz Kornelinin evinə girməzdən və başqa millətdən olan ilk adamı vəftiz yolu ilə İmanlılar cəmiyyətinə qəbul etməzdən əvvəl xüsusi vəhy tələb etmişdi (Həv. İş. 10:1-48). Belə bir addım “sünnətli” olanlar tərəfindən narazılıq yaratmaya bilməzdi (11:1-18 ilə müqayisə edin).[20]
Müqəddəs Kitab Qanununun ikinci səciyyəvi xüsusiyyəti onun bir müqavilə və ya əhd olmasıdır. Klayn göstərir ki, qanunun verilmə şəkli, mətnin dili, tarixi müqəddiməsi, hökmdar Allaha müstəsna bağlılıq tələbi, lənətlərin və xeyir-duaların dilə gətirilmə tərzi və bir çox başqa cəhətlər qanunun Allahın Öz xalqı ilə bağladığı bir müqavilə olduğuna dəlalət edir. Həqiqətən, “iki daş lövhə üzərində verilmiş vəhy hüquqi bir məcəllədən daha çox hökmdarlıq haqqında müqavilə və ya əhd idi”.[21] Əhdin tam xülasəsi olan On Qanun hər iki daş lövhənin üzərində həkk edilmişdi, müqavilənin tərəfləri olan Allah və İsrailin hər biri üçün bir lövhə və ya bir nüsxə nəzədə tutulmuşdu.[22]
Ona görə də bu iki daş lövhə, sanki Tanrı bu lövhələrə bir qanun külliyatı həkk edibmiş kimi, Musadan əvvəl, ya da təxminən onun dövrünə təsadüf edən beş-altı məlum hüquqi məcəllədən birinin yazıldığı bir daş kitabəyə bənzədilməməlidir. Bu lövhələrdəki vəhy yerin və göyün hökmdarı Rəbb Yehovanın öz seçdiyi və satın aldığı qulu İsrailə verdiyi əhdin təcəssümündən başqa bir şey deyil.
Qanun deyil, əhddir. Bu vəhyə bütünlükdə layiq olduğu haqqı vermək üçün kifayət qədər əhatəli bir kateqoriya axtardığımız zaman bunu təsdiqləməliyik. Eyni zamanda, “on söz”ün pars pro toto (tamı təmsil edən hissə) olaraq istifadə edilən bir element olmasında öz əksini tapan müddəaların qabarıqlığı bu tip əhddə qanunun mərkəzi rol oynamasından xəbər verir. Görünür, Müqəddəs Kitab ilahiyyatçısı Allahın Öz xalqı ilə münasibətlərini rəsmiləşdirmək məqsədilə qəbul etdiyi əhdin növünü Müqəddəs Kitab əsasında müəyyənləşdirmək üçün, Rəbbin İsrailə yerinə yetirmək üçün verdiyi əhddən, hətta “on əmrdən” daha dəqiq istiqamət tapa bilməz. Belə bir əhd Allahın hökmranlığının bəyanıdır, O Öz xalqını hökmranlıqla diqtə edilmiş bir həyat nizamında Özü üçün təqdis edir.”[23]
Bu son ifadəni yenidən vurğulamaq lazımdır: əhd – “hökmranlıqla diqtə edilmiş bir həyat nizamıdır”. Hökmdar Rəbb və Yaradan olan Allah Öz qanununu insana hökmran lütfün işi olaraq verir. Bu, seçən lütfün seçmə işidir (Qan. Tək. 7:7-8; 8:17; 9:4-6 və s.).
İsrail bütün yer üzünün sahibi olan Allaha məxsus şəxsi mülkiyyət olacaq (Çıx. 19:5). İlahi əmrlər yalnız Allahın lütfkar seçimi və rəhbərliyi əsasında insanlara verilmişdir, ona görə də On Əmr seçilmə faktını ön planda tutur (Çıx. 20:2).”[24]
İnsanın bütün həyatı qanunda öz əksini tapmışdır: “daxili və zahiri yaşam arasında mühüm fərq yoxdur; xalqa ünvanlanmış müqəddəs çağırış hər ikisində də həyata keçməlidir”.[25]
Müqəddəs Kitab qanununun və ya əhdinin üçüncü səciyyəvi xüsusiyyəti onun Allahın rəhbərliyi altında hökmranlığın planını əks etdirməsidir. Tanrı Adəmi Öz vəhyinə, Öz qanununa müvafiq şəkildə hökmranlıq etməyə çağırmışdı (Yar. 1:26 və davamı; 2:15-17). Günah dünyaya girdikdən sonra həmin çağırış Allah oğullarından tələb edilirdi və Nuhda rəsmi olaraq bərpa edilmişdi (Yar. 9:1-17). Bu əhd İbrahim və İshaqla, Musanın timsalında İsrail ilə, İsa Navinlə, Davudla, Süleymanla (onun məsəlləri qanunun əks-sədasıdır), Xizqiya və Yoşiya ilə və nəhayət, İsa Məsihlə yenidən bərpa edildi. Rəbbin Süfrəsinin müqəddəs mərasimi – əhdin bərpasıdır: “bu kasa Mənim qanımla bağışladığım Yeni Əhddir”, belə ki mərasimin özü bu dəfə yeni bir seçilmiş qrupla qanunu bərpa edir (Mat. 26:28; Mk. 14:24; Lk. 22:20; 1 Kor. 11:25). Qanunun xalqı indi Məsihin xalqı, Onun kəffarə qanı ilə satın alınmış və Onun hökmran iradəsi ilə çağırılmış imanlılardır. Klayn İbranilərə məktubun 9:16-17-ci ayələrini əhd sistemi ilə əlaqəli şəkildə araşdıraraq qeyd edir:
… təqdim olunan mənzərə Məsihin ümumdünya hökmranlığını əbədi irs olaraq alan (9:15b qeyd edin; eləcə də 1:14; 2:5 və davamı; 6:17; 11:7 və davamı ilə müqayisə edin) övladlarını təsvir edir (2:13 ilə müqayisə edin). Məsh edilmiş Vəsatətçi-Vəsiyyətçinin möcüzəsi isə budur ki, adətən övladlarının yalnız atanın ölümündən sonra qüvvəyə minən padşahlıq irsi burada Vəsiyyətçi həyatda ikən qüvvəyə minir! Çünki (cari şərhə müvafiq olaraq İbr. 9:16, 17-dəki tipoloji göstərişə əsasən) İsa həm ölən Musa, həm də onun ardından gələn İsa Navində təcəssüm edir. Məcazi mənada deyil, həqiqətən padşah ailəsinə mənsub Vəsatətçi redivivus (yenidən həyata dönən) olaraq, O, dirilmə qüvvəsini və göylərə qalxma şərəfini miras alıb ilahi şəcərəni təmin edir.”[26]
Allahın Adəmdən yer üzünə ağalıq etməyi tələb etməsinin məqsədi Onun əbədi əhd sözü olaraq qalır: Allahın surətində yaradılmış və yer üzünü özünə tabe etdirib, ona Allahın adı ilə ağalıq etmək əmri almış insan satın alınaraq və bərpa edilərək yenidən bu tapşırığa və imtiyaza qaytarılır.
Qanun məhz bu səbəbdən məsihçi insanın və məsihçi cəmiyyətin qanunudur. Məsihçinin istədiyi qanunu seçmək azadlığı olduğunu düşünməkdən daha təhlükəli və daha məsuliyyətsiz bir şey yoxdur. Klassik humanizmi bu nöqtədə üstünlük qazanan Kalvin dövlətlərin və mülki hökumətlərin qanunları haqqında deyirdi:
Yeri gəlmişkən, hansı qanunların onun (dövlətin) tərəfindən Allah qarşısında möminliklə istifadə edilə biləcəyini və insanlar arasında düzgün şəkildə idarə edilə biləcəyini qısa şəkildə qeyd edəcəyəm. Bu məsələdə çoxlarının təhlükəli səhvlərə yol verdiyini bilməsəydim, bu barədə də danışmamağa üstünlük verərdim. Çünki bəziləri Musanın qanunlarına etinasız yanaşan və millətlərin ortaq hüququ ilə idarə edilən bir dövlətin yaxşı qurulduğunu inkar edirlər. Bu fikrin təhlükəli və fitnəli mahiyyətini araşdırmağı başqalarının ixtiyarına buraxıram; bunun yalan və axmaq fikir olduğunu sübuta yetirmək mənə bəsdir.”[27]
Kalvinist və lüteran dairələrdə və demək olar ki, bütün kilsələrdə geniş yayılmış bu cür fikirlər indiyə qədər də həqiqətdən uzaq cəfəngiyatdır.[28] Kalvin “beynəlxalq ümumi hüquq”un tərəfini tuturdu. Lakin onun dövründə beynəlxalq ümumi hüquq, Roma hüququnun təsiri altında çox təhrifə uğrasa da, Müqəddəs Kitab qanunu idi. Bu “beynəlxalq ümumi hüquq” getdikcə daha çox yeni bir dinin – humanizmin meydana gəlməsindən xəbər verirdi. Kalvin məsihçi dininin bərqərar olmasını istəyirdi; Müqəddəs Kitab qanunu olmadan buna nail ola bilməzdi və bu din Cenevrədə uzun müddət davam gətirə bilməzdi.
İki islahatçı alim dövlət haqqında yazarkən belə bəyan edirlər: “Dövlətimiz rifahımız üçün Allaha xidmət etməlidir. Ədaləti həyata keçirməlidir, onun əlində qılıncın gücü var”.[29] Halbuki bu insanlar Kalvinin ardınca gedərkən, Müqəddəs Kitab qanununu rədd edib “beynəlxalq ümumi hüquq”a üstünlük verirlər. Fəqət dövlətin həm Allaha xidmət etməsi, həm də Onun qanunundan yan keçməsi mümkündürmü? Bir də əgər dövlət “ədaləti həyata keçirməlidirsə”, onda bu ədalət necə müəyyən edilir – millətlər tərəfindən, yoxsa Allah tərəfindən? Ədalət haqqında düşüncələrin sayı da dinlərin sayı qədər çoxdur.
O zaman sual doğur: dövlət üçün necə bir qanun olmalıdır? Bu qanun dövlət hüququ, beynəlxalq hüquq, nisbi hüquq olmalıdır? Dövlətdə “ədalət”ə səsləyən De Yonqste və van Krimpen belə bəyan edirlər: “Bütün zamanlar üçün münasib olan dəyişməz qanunvericiliyinin olması qeyri-mümkündür”.[30] Doğrudan? Bəs “Qətl etmə” və “Oğurluq etmə” kimi Müqəddəs Kitab əmrləri haqqında nə deyəcəksiniz? Onlar bütün zamanlarda və bütün mülki quruluşlarda münasib olmaq nəzərdə tutulmayıblarmı? Bu protestant ilahiyyatçıları Müqəddəs Kitab qanunundan imtina etməklə əxlaqi və hüquqi nisbiliyə gəlib çıxırlar.
Roma-katolik alimləri isə təbii hüququ[31] təklif edirlər. Bu anlayışın kökləri Roma hüququ və dininə dayanır. Müqəddəs Kitaba görə, təbiətin hüququ yoxdur, çünki təbiət günahla pozulub və bir meyar ola bilməz. Üstəlik, qanunun mənbəyi təbiət deyil, Allahdır. Təbiətdə hüquq yoxdur, təbiətin üzərində hökm sürən hüquq, Allahın qanunu vardır.[32]
Nə dövlət hüququ, nə təbii hüquq günahdan və insanın dönüklüyündən başqa bir şeyi əks etdirə bilməz; Məsihçi cəmiyyətini ehtiyacı və üstünlüyü Rəbbin vəhy etdiyi qanundadır. İnsanın yaradılış zamanı Tanrıdan aldığı Onun rəhbərliyi altında ağalıq etmək əmrini gerçəkləşdirməsinə yardım edəcək yeganə vasitə budur. Vəhy olunmuş qanun olmadan olan bir insan Allahın rəhbərliyi altında olduğuna iddia edə bilməz, o, yalnızca Allaha qarşı qiyam vəziyyətindədir.
3. Qanunun istiqaməti
Müqəddəs Kitab qanununu anlamaq üçün onun bəzi əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərini də anlamaq lazımdır. Birincisi, müəyyən geniş əsaslar və ya prinsiplər elan edilir. Bunlar əsas qanunun bəyannamələridir. On Əmrdə bizə məhz bu cür bəyannamələr verilir. Beləliklə, On Əmr müxtəlif qanunların arasında olan qanunlar deyil, əsas qanunlardır və müxtəlif qanunlar onların konkret nümunələridir. Çıxış 20:15-dəki (Qan.Tək. 5:19) “Oğurluq etmə” əmri bu cür əsas qanunun nümunəsidir.
“Oğurluq etmə” əmrini təhlil edərkən qeyd etmək lazımdır ki, (a) onun mənfi tərəfi mülkiyyətə qarşı cinayətləri cəzalandırmaq olsa da, müsbət tərəfi şəxsi mülkiyyəti təsis etməkdir. Beləliklə, əmrlər yaşamın başlıca sahələrini təsis edirlər və qoruyurlar. Lakin (b) daha da vacibi budur ki, mülkiyyətin bu cür təsisi dövlət və ya insandan deyil, Külli-İxtiyar və hər şeyə qadir Allahdan qaynaqlanır. Bütün əmrlər öz mənşəyini Külli-İxtiyar Rəbb kimi Öz Padşahlığını idarə etmək üçün qanun verən Allahdan götürür. Bundan əlavə, (c) bir halda ki, qanunu Allah verir, onda qanuna zidd olan hər şey Allaha qarşı cinayətdir. Qanunun mülkiyyətə, fərdə, ailəyə, əməyə, sərmayəyə, imanlılar cəmiyyətinə, dövlətə və ya başqa bir şeyə dair olmasından asılı olmayaraq, ilk istinad nöqtəsi – Allahdır. Əslində qanunu pozmaq tamamilə Allaha qarşıdır, çünki hər şey və hər bir insan – Onun yaratdığıdır. Lakin Davud özünün yol verdiyi zinalara və qətllərə istinadən deyirdi: “Sənə, yalnız Sənə qarşı günah işlətmişəm, gözündə pis sayılanı etmişəm” (Zəb. 51:4). Deməli, (ç) qanunsuzluq həm də günahdır, yəni əgər bir itaətsizlik öncəliklə Allaha itaətin tələbindən irəli gəlmirsə, onda istənilən mülki, ailəvi, kilsədaxili və ya digər sosial itaətsizlik eyni zamanda dini günah hesab olunur.
Qanunun ilk növbədə geniş və başlıca prinsiplərin əsasını qoyduğunu nəzərə alaraq, gəlin Müqəddəs Kitab qanununun ikinci səciyyəvi xüsusiyyətinə, daha dəqiq desək, qanunun əksər hissəsinin presedent hüququndan ibarət olduğuna, yəni, əsas prinsipin konkret əməllərlə təsviri olduğuna diqqət yetirək. Bu konkret hallar çox vaxt qanunun tətbiqinin miqyasını təsvir etməyə xidmət edir; yəni, minimal ölçüdə bir şəraitə istinad edərkən, qanunun mühüm hüququ əsasları üzə çıxarılır. Bu anlayışı başa düşmədiyimizə və istifadə etmədiyimizə dair bəhanələr gətirməyək deyə, Müqəddəs Kitab belə bir qanuna öz şərhini verir, həvari Paulun verdiyi təsvirdə isə qanunun əsasında Əhdi-Cədidin dayandığı açıqlanır. Buna görə də biz əvvəlcə əsas prinsipi, sonra presedent hüququnu, daha sonra isə Paulun qanunun tətbiqinə dair bəyannaməsini sitat gətiririk:
- “Oğurluq etmə” (Çıx. 20:15). Bu, əsas qanun, prinsipin bəyanıdır.
- “Xırman çəkən öküzün ağzını bağlama” (Qan. Tək. 25:4). Bu, əsas qanunun təsviridir, presedent hüququdur.
- “Çünki Musanın Qanununda yazılıb: Xırman çəkən öküzün ağzını bağlama. Allah öküzlərinmi qayğısına qalır, yoxsa bu tamamilə biz aid deyil? Əlbəttə, bu bizim üçün yazılmışdır, çünki cütçü ümidlə şumlamalı, xırmançı da məhsula ortaq olmaq ümidi ilə taxılı döyməlidir… Beləcə də Rəbb Müjdəni elan edənlərə Müjdədən dolanmağı əmr etmişdir” (1 Kor. 9:9-10, 14; bütövlükdə bu hissə, 9:1-14, qanunun şərhidir).
“Çünki Müqəddəs Yazıda belə deyilir: “Xırman çəkən öküzün ağzını bağlama” və “işçi öz haqqına layiqdir” (1 Tim. 5:18, 17-ci ayə ilə müqayisə edin; bu təsvir imanlılar cəmmiyyətində ağsaqqalların və ya təlim verənlərin “maddi” və “mənəvi cəhətdən təmin olunması” tələbini dəstəkləməyə xidmət edir). Hər iki hissə “Oğurluq etmə” tələbini konkret presedent hüququ nöqteyi nəzərindən təsvir edərək, bu işin və nəticələrinin miqyasını açıqlayır. Paul Timoteyə yazdığı məktubunda qanuna istinad edərək, “işçi öz haqqına layiqdir” fikrini presedent hüququ vasitəsilə bəyan edir. Levililər 19:13-dəki “Qonşunu istismar etmə, onu soyma; muzdlu işçinin zəhmət haqqını axşamdan səhərəcən özündə saxlama” və Qanunun Təkrarı 24:14-dəki “Muzdla işləyəni, kasıb və möhtac bir İsrailli soydaşınızı yaxud şəhərlərinizdə yaşayan hər hansı bir qəribi istismar etməyin” (15-ci ayə ilə müqayisə edin) prinsiplərinə istinad edilir. İsa bu prinsipləri Luka 10:7-də sitat gətirir: “İşçi öz haqqına layiqdir”.
Öküzü yaşam vasitələrindən məhrum etmək günahdırsa, bir insanın əmək haqqını verməmək də günahdır: hər iki halda da bu, oğurluqdur. Əgər Allahın nəzərində oğurluq heyvana qarşı cinayət kimi dəyərləndirilirsə, onda Rəbbin həvarisinə və ya xidmətçisinə qarşı edildiyində nə qədər böyük cinayət sayılır? Bəs Allahdan oğurlamaq nə qədər təhlükəlidir? Məlaki peyğəmbər bunu aydın şəkildə izah edir:
İnsan da Allahdan oğurlayarmı? Siz isə Məndən oğurlayırsınız. “Səndən nəyi oğurlayırıq?” deyə soruşursunuz. Ondabirləri və təqdimləri oğurlayırsınız. Siz böyük lənətə düçar oldunuz. Çünki bütün millət- hamınız Məndən oğurlayırsınız. Bütün ondabirlərinizi anbara gətirin ki, məbədimdə ərzaq olsun.” Ordular Rəbbi deyir: “Siz bununla Məni sınayın. Görəcəksiniz ki, göylərin pəncərələrini sizə açacağam, üzərinizə ehtiyaclarınızdan da çox bərəkət yağdıracağam. Çəyirkələri əkinlərinizi yeməyə qoymayacağam, tarlada meynəniz məhsulsuz qalmayacaq” deyir Ordular Rəbbi. “Bütün millətlər sizi bəxtiyar sayacaq. Çünki ölkəniz gözəl bir yer olacaq” deyir Ordular Rəbbi.” (Məl. 3:8-12).”
Presedent hüququna dair bu nümunə təkcə presedent hüququnun Müqəddə Yazıda kəsm etdiyi mənanı deyil, onun zərurətini də təsvir edir. Presedent hüququ olmasaydı, Allahın qanunu tez bir zamanda ifrat dərəcədə məhdud məna kəsb edərdi. Əslində, baş verən də elə budur. On əmrdən başqa qanunun mövcud qüvvəsini inkar edənlər, nəticə etibarilə oğurluğu çox məhdud şəkildə tərif edirlər. Onların verdiyi tərif adətən mənsub olduqları ölkənin mülki hüququndan irəli gəlir, humanist xarakter daşıyır və müsəlmanların, buddistlərn və humanistlərin verdiyi tərifdən əsaslı şəkildə fərqlənmir. Lakin “Oğurluq etmə” qanununu təsvir edən presedent hüquqlarını araşdırarkən, onun mənasının nə qədər geniş olduğunu görəcəyik.
Beləliklə, qanun ilk növbədə prinsipləri təsdiq edir, ikincisi, bu prinsiplərin nəticələrini ortaya çıxarmaq üçün konkret hallara istinad edir, üçüncüsü isə qanunun məqsədi və hədəfi Allahın nizamının bərpa edilməsidir.
Bu üçüncü cəhət Müqəddəs Kitab qanunu üçün əsasdır və yenə də Müqəddəs Kitab qanunu ilə humanist qanun arasındakı fərqi təsvir edir. Bir alimin fikrincə, “ədalət həqiqi və düzgün mənada – subyektiv varlıqlar arasında tarazlıq prinsipidir”.[33] Bu cür ədalət anlayışı humanist olmaqla bərabər, həm də subyektivdir. Ədalətin əsas obyektiv nizamı yerinə, sadəcə adına ədalət deyilən emosional vəziyyət mövcuddur.
Humanist hüquq sisteminde restitusiya (dəymiş zərərin ödənilməsi) mümkündür və çox vaxt mövcud olur, lakin yenə də bu, Allahın təməli nizamının deyil, insanın vəziyyətinin bərpası hesab oluna bilər. Belə olduqda, restitusiya tamamilə insana məxsus olur.[34] Müqəddəs Kitab qanunu zərərçəkmiş adama zərərin ödənilməsini tələb edir, lakin qanunda daha vacib olan şey Allahın nizamının bərpa olunması tələbidir. Restitusiya məsələlərini təkcə məhkəmələr icra etmirlər. Müqəddəs Kitab qanununa görə restitusiya aşağıdakı hallarda həqiqi sayılır: (a) məhkəmələr restitusiyanı bütün qanun pozucularından tələb etməlidir, daha vacibi isə, (b) restitusiya bütövlüklə qanunun məqsədi və hədəfidir, Yaradana xidmət edən və adını izzətləndirən gözəl və şərəfli bir quruluş olan İlahi nizamın bərpasıdır. Bundan əlavə, (c) Allahın hökm sürən məhkəməsi və qanunu həmişə restitusiya çərçivəsində fəaliyyət göstərir ki, itaətsizliyi lənətləsin və beləcə itaətsizliyin Allahın nizamına qarşı çıxıb pozmasına mane olsun, həm də Allahın nizamının itaətkar bir şəkildə bərpasını xeyir-dualasın və təmin etsin. Gətirdiyimiz nümunəyə qayıtsaq, Məlakinin ondabirlər haqqındakı bəyanatı məhz bunu nəzərdə tutur və hətta birbaşa vurğulayır: onlar Allahdan Ona məxsus ondabirləri oğurladıqlarına görə “lənətə düçar oldular”. Beləliklə, onların tarlaları məhsul vermir, çünki Allahın bərpaedici məqsədinə qarşı çıxırlar. Allahın ondabirlər haqqındakı qanununa itaət göstərmək, Rəbdən oğurlamaq deyil, Ona izzət vermək Onun xalqının üzərinə bərəkət yağdıracaqdır. Buradakı “yağdırmaq” sözü yerinə düşür: “göylərin pəncərələrini açmaq” ifadəsi lənətin başlıca nümunəsi olan Daşqını (Yar. 7:11) xatırladır. Lakin lənətin məqsədi də dəymiş zərərin ödənməsidir: lənət allahsızların İlahi nizamı pozmasına yol vermir. Nuhun dövrünün adamları Allahın əmrinə qarşı məkrli planlar qurarkən öz şər xülyaları içində məhv edildilər (Yar. 6:5) ki, bərpa prosesi Nuhun vasitəsilə başlasın.
Müqəddəs Kitab qanununun ilkin təsvirinə geri qayıdaq: “Oğurluq etmə”. Əhdi-Cədiddə ədalətsiz vergi almaqla göstərilmiş qəsbkarlıq sonrası həyata keçən restitusiyanı Zakkayın simasında təsvir edir (Luka 19:2-9). O, vurduğu zərəri tam şəkildə ödəyəcəyini bəyan etdikdən sonra xilas olmuş adam elan edildi. Restitusiya məsələsinə İsanın Dağüstü vəzində aydın şəkildə toxunulur (Mat. 5:23-26). Bir alimin fikri belədir:
Ef. 4:28-də həvari Paul restitusiya prinsipinin daha geniş mənası olduğunu göstərir. Əvvəllər oğurluq edən şəxs indi nəinki oğurluq etməkdən əl çəkməli, həm də öz əlləri ilə iş görməli idi ki, qanunsuz şəkildə aldıqlarını geri ödəyə bilsin. Zərər verdiyi şəxslər tapılmasaydı, ödəməni ehtiyacı olan insanlara verməli idi.”[35]
Bu restitusiya və ya bərpa faktının Allahla əlaqəsi üç şəkildə izah edilir. Birincisi, Rəbbin ali qanunu-kəlamı bəyan edilmə vasitəsilə restitusiya və ya bərpa edilir. Vəftizçi Yəhya öz vəzi ilə qanun-kəlamı Allahın xalqının həyatında bərpa etdi. İsa bunu belə bəyan edirdi: “Düzdür, İlyas gəlib hər şeyi yoluna qoymalıdır. Lakin sizə deyirəm: artıq İlyas gəldi və onu tanımadılar” (Mat. 17:11-12).
İkincisi, bərpa hər şeyi Məsihə tabe etdirməklə və dünyada Allahın nizamını qurmaqla baş verəcək (Mat. 28:18-20; 2 Kor. 10:5; Vəhy 11:15 və s.). Üçüncüsü, tam birdəfəlik bərpa Məsihin ikinci gəlişi zamanı baş verəcək, tarix də bu istiqamətdə irəliləyir. İkinci gəliş – təkcə “hər şeyin yenidən hazırlanacağı (bərpa ediləcəyi) vaxt” (Həv. İş. 3:21) deyil, daha çox tamlıq və kulminasiya zamanıdır.
Allahın Adəmlə bağladığı əhd ondan yer üzünə ağalıq etməyi və Onu Allaha tabe etdirib (Yar. 1:26 və davamı), Onun qanun-kəlamına görə idarə etməyi tələb edirdi. İnsanla Allahın bu münasibəti bir əhd idi (Huşə 6:7, təklif edilən digər tərcümələrlə müqayisə edin).
Lakin bütün Müqəddəs Yazılar insanın həmişə Allahla əhd münasibətlərində olması həqiqətindən irəli gəlir. Allahın cənnət bağında Adəmlə bütün rəftarı bu münasibətlərin göstəricisidir: çünki Allah Adəmlə danışırdı və Özünü ona açırdı, Adəm əsən yeldə Tanrını görürdü. Bundan əlavə, xilas həmişə Allahın əhdinin verilməsində və həyata keçməsində öz əksini tapır…
… bu əhd münasibətlərini təsadüfi bir şey, məqsədə çatmaq vasitəsi, razılaşma ilə qurulan münasibətlər kimi deyil, Adəmin öz yaradılışı səbəbilə Allahla girdiyi təməl münasibətlər kimi başa düşmək lazımdır.”[36]
Bu əhd münasibətlərinin bərpası Məsihin işi, Onun Öz seçilmiş xalqına lütfü idi. Bu əhdin icrası seçilmiş xalqa verilən Böyük Tapşırıqdır: yer üzündəki hər şeyi və hər xalqı Məsihə və Onun qanun-kəlamına tabe etdirmək.
Yaradılış əmri məhz ondan ibarət idi ki, insan yer üzünü özünə tabe etdirib, ona ağalıq etməlidir. Müqəddəs Yazılarda bu əmrin nə vaxtsa ləğv edildiyini göstərən və ya nəzərdə tutan bir söz belə yoxdur. Yazıların hər sözü bu əmrin yerinə yetirilməli olduğunu və yetiriləcəyini təsdiq edir və İsanın sözlərinə əsasən, “Müqəddəs Yazı pozula bilməz” (Yəh. 10:35). Onu pozmağa çalışanların özləri məhv ediləcəklər.[37]
Qeydlər
[1] R.C. Raşduni, Suverenlik (Vallesito, Kaliforniya: Ross House Books, 2007), səh. 244.
- R. J. Rushdoony, Sovereignty (Vallecito, CA: Ross House Books, 2007), 244.
[2] Divar hörgüsündə düzlüyü ölçmək üçün istifadə olunan alət – tərcüməçinin qeydi
[3] Fridrix Heer, Avropanın intellectual tarixi (Klivlend, Ohayo: World Publishing Co. 1966), səh. 184.
Friedrich Heer, The Intellectual History of Europe (Cleveland, OH: World Publishing Co., 1966), 184.
[4] Cozef C. Brin, “İbrani qanunu altında ictimai quruluş”, Law Society Journal 7, no. 3 (Avqust, 1936-cı il): səh.383-87.
Joseph G. Brin, “The Social Order Under Hebrew Law,” Law Society Journal 7, no. 3 (August 1936): 383-87.
[5] Henri Bamford Parkis, “Müstəmləkəçi İngiltərədə əxlaq və hüququn mühafizəsi”, New England Quarterly 5 (İyul, 1932-ci il): səh. 431-52.
Henry Bamford Parkes, “Morals and Law Enforcement in Colonial England,” New England Quarterly 5 (July 1932): 431-52.
[6] Çarlz Hoadli, red., Nyu-Heyven koloniyası və plantasiyasının 1638-1649-cu il yazıları (Hartford, Konnektikut: redactor üçün, 1857-ci il), səh. 69.
Charles Hoadly, ed., Records of the Colony and Plantation of New Haven from 1638 to 1649 (Hartford, CT: for the editor, 1857), 69.
[7] Həmin yerdə, səh. 130.
[8] Con A. Albro, red. Tomas Şepardın Əsərləri, 3-cü cild, Theses Sabbatical (1649-cu il) (Boston, Massaçusets, Doctrinal Tract and Book Society, 1853-cü il; Nyu York, Nyu York: AMS Press, 1967-ci il), səh. 49.
John A. Albro, ed., The Works of Thomas Shepard, vol. 3, Theses Sabbatical (1649) (Boston, MA: Doctrinal Tract and Book Society, 1853; New York, NY: AMS Press, 1967), 49.
[9] İngilis dilində The Institutes of Biblical Law – tərcuməçinin qeydi.
[10] Hermann Kleynnext və U. Qatbrod, Qanun (London, İngiltərə: Adam and Charles Black, 1962-ci il), səh. 21.
Hermann Kleinknecht and W. Gutbrod, Law (London, England: Adam and Charles Black, 1962), 21.
[11] Mao Tszedun, Dağları yerindən oynadan axmaq qoca (Pekin, Çin: Foreign Languages Press, 1963-cü il), səh. 3.
Mao Tse-Tung, The Foolish Old Man Who Removed Mountains (Peking, China: Foreign Languages Press, 1966), 3.
[12] Morris Rafael Kohen, Təfəkkür və Qanun (Nyu-York: Coller Books, 1961-ci il), səh 84-85.
Morris Raphael Cohen, Reason and Law (New York, NY: Collier Books, 1961), 84-85.
[13] Ernest F. Kevan, Əxlaq Qanunu (Cenkintaun, Pensilvaniya: Sovereign Grace Publishers, 1963-cü il) səh. 5-6. S.R. Drayver, Ceyms Hastinqin redaktəsi ilə “Qanun (Əhdi-Ətiqdə)”, Müqəddəs Kitab üçün lüğət, 3-cü cild (Nyu-York, Nyu-York: Charles Scribner`s Sons, 1919-cu il), səh. 64.
Ernest F. Kevan, The Moral Law (Jenkintown, PA.: Sovereign Grace Publishers, 1963) 5-6. S. R. Driver, “Law (in Old Testament),” in James Hastings, ed., A Dictionary of the Bible, vol. 3 (New York, NY: Charles Scribner’s Sons, 1919), 64.
[14] Kleynnext və Qatbrod, Qanun, səh. 44.
Kleinknecht and Gutbrod, Law, 44.
[15] U. C. Harrelson, Müqəddəs Kitabın şərhçi lüğəti-ndə “Əhdi-Ətiqdə Qanun” (Nyu-York, Nyu-York: Abingdon Press, 1962-ci il), 3:77.
- J. Harrelson, “Law in the OT,” in The Interpreter’s Dictionary of the Bible (New York, NY: Abingdon Press, 1962), 3:77.
[16] Kleynnext və Qatbrod, Qanun, səh. 125.
Kleinknecht and Gutbrod, Law, 125.
[17] Həmin yerdə, səh. 74, 81-91.
Ibid., 74, 81-91.
[18] Həmin yerdə, səh. 95.
Ibid., 95.
[19] Hyu H. Köri, Ceyms Hastinqsin redaktəsi ilə “Allahın Qanunu”, Məsih və Müjdələr Lüğəti (Nyu-York, Nyu-York: Charles Scribner`s Sons, 1908-ci il), 2:15.
Hugh H. Currie, “Law of God,” in James Hastings, ed., A Dictionary of Christ and the Gospels (New York, NY: Charles Scribner’s Sons, 1908), 2:15.
[20] Olaf Moi, Ceyms Hastinqsin redaktəsi ilə “Qanun”, Həvari cəmiyyətinin lüğəti (Nyu-York, Nyu-York: Charles Scribner`s Sons, 1919-cu il), 1 :685.
Olaf Moe, “Law,” in James Hastings, ed., Dictionary of the Apostolic Church (New York, NY: Charles Scribner’s Sons, 1919), 1: 685.
[21] Meredit Q. Klayn, Böyük Padşahın Müqaviləsi, Qanunun Təkrarındakı Əhd Quruluşu: Araşdırmalar və Şərhlər (Qrand Rapidz, Mişiqan: William B. Eerdmans, 1963-cü il), səh. 16. Eləcə də C. A. Tompson, Qədim Yaxın Şərq Müqavilələri və Əhdi-Ətiq (London, İngiltərə: Tyndale Press, 1964).
Meredith G. Kline, Treaty of the Great King, The Covenant Structure of Deuteronomy: Studies and Commentary (Grand Rapids, MI: William B. Eerdmans, 1963), 16. See also J. A. Thompson, The Ancient Near Eastern Treaties and the Old Testament (London, England: Tyndale Press, 1964).
[22] Həmin yerdə, səh. 19.
Ibid., 19.
[23] Həmin yerdə, səh. 17.
Ibid., 17.
[24] Qustav Frixdrix Öhler, Əhdi-Ətiq ilahiyyatı (Qrand Rapidz, Mişiqan: Zondervan, 1883-cü il), səh. 177.
Gustave Friedrich Oehler, Theology of the Old Testament (Grand Rapids, MI: Zondervan, 1883), 177.
[25] Həmin yerdə, səh. 182.
Ibid., 182.
[26] Klayn, Böyük Padşahın Müqaviləsi, səh. 41.
Kline, Treaty of the Great King, 41.
[27] Jan Kalvin, Məsihçi dininin əsasları, Con Allenin tərcüməsi (Filadelfiya, Pensilvaiya: Presbyterian Board of Christian Education, 1936-cı il), 4-cü kitab, 20-ci fəsil, orijinalda 14-cü hissə; səh. 2:787-88.
John Calvin, Institutes of the Christian Religion, trans. John Allen (Philadelphia, PA: Presbyterian Board of Christian Education, 1936), bk.4, chap. 20, par 14 in original; see 2: 787-88.
[28] Bənzər fikirlər üçün H. de Yonqste və C.M. van Krimpenin Müqəddəs Kitab və məsihçinin həyatı-na baxın (Filadelfiya, Pensilvaniya: Presbyterian and Reformed Publishing Co., 1968-ci il), səh. 66-dan etibarən.
See H. de Jongste and J. M. van Krimpen, The Bible and the Life of the Christian, for similar opinions (Philadelphia, PA: Presbyterian and Reformed Publishing Co., 1968), 66ff.
[29] Həmin yerdə, səh. 73.
Ibid., 73.
[30] Həmin yerdə, səh. 75.
Ibid., 75.
[31] Bax: https://az.wikipedia.org/wiki/T%C9%99bii_h%C3%BCquq – tərcüməçinin qeydi.
[32] “Təbiət” termininin özü mifik xarakter daşıyır. R.C. Raşduninin, Elmin mifologiyası-nda “Təbiət mifi”nə baxın, (Natli, Nyu Cersi: Craig Press, 1967-ci il), səh. 96-98.
The very term “nature” is mythical. See R. J. Rushdoony, “The Myth of Nature,” in The Mythology of Science (Nutley, NJ: Craig Press, 1967), 96-98.
[33] Giorgio del Veççio, Ədalət: Tarixi və Fəlsəfi Esse, redaktəsi və əlavə qeydlər A. H. Kempbelə məxsusdur (Edinburq, Şotlandiya: Edinburgh University Press, (İtalyan redaktəsi, 1924-cü il; 1952-ci il; 1956-cs il)), 2.
Giorgio del Vecchio, Justice: An Historical and Philosophical Essay, ed. and additional notes by A. H. Campbell (Edinburgh, Scotland: Edinburgh University Press, [Italian edition, 1924; 1952; 1956]), 2.
[34] Belə bir anlayışı araşdırmaq üçün Dr. Stiven Şefer, Cinayət qurbanlarının restitusiyası-na baxın (London, İngiltərə: Stevens and Sons; Çikaqo, İllinois: Quadrangle Books, 1960-cı il).
See, for a study of such a concept, Dr. Stephen Schafer, Restitution to Victims of Crimes (London, England: Stevens and Sons; Chicago, IL: Quadrangle Books, 1960).
[35] Con Henri Blant, red. Doktrinal və tarixi ilahiyyat lüğəti (London, İngiltərə: Longmans, Green, 1891), 645.
John Henry Blunt, ed., Dictionary of Doctrinal and Historical Theology (London, England: Longmans, Green, 1891), 645.
[36] Herman Heksema, İslahatçı doqmatica (Qrand Rapids, Mişiqan: Reformed Free Publishing Association, 1966-cı il), səh. 221-22.
Herman Hoeksema, Reformed Dogmatics (Grand Rapids, MI: Reformed Free Publishing Association, 1966), 221-22.
[37] H. de Yonqste və C. M. van Krimpen, Müqəddəs Kitab və məsihçinin həyatı, səh. 27 “Bu əmr heç vaxt ləğv edilməmişdir” deyə təsdiqləyirlər, daha sonra isə özlərinin minillik fərziyyələrinə əsaslanaraq, onun ləğv ediləcəyini və bunun Məsihin əleyhdarının qələbəsindən sonra baş verəcəyini söyləyirlər: “Nikbin olmağın yeri deyil: sona yaxınlaşdıqca şeytanın və Məsihin əleyhdarının çadırlarında mədəniyyət zəyifləyəcək və İmanlılar cəmiyyəti bu sıxıntıdan qurtuluş axtaracaq” (səh. 85). Lakin bu, Məsihin əleyhdarının mifik və Müqəddəs Kitaba zidd tərifidir. Həvari Yəhyanın fikrincə Məsihin əleyhdarı – əvvəldən bəri mövcud olan, Atanı və Oğulu inkar edən istənilən şəxsdir (1 Yəh. 2:22; 4:3; 2 Yəh. 7). Son ağalığı və qüdrəti bu cür inkarçıların ayağına yazmağın Müqəddəs Kitabda heç bir əsası yoxdur.
H. de Jongste and J. M. van Krimpen, The Bible and the Life of the Christian, 27, recognize this, “That mandate has never been revoked,” and then proceed to revoke it by their amillennial presuppositions by foreseeing the revocation of the mandate by the triumph of the Antichrist: “There is no room for optimism: towards the end, in the camps of the satanic and the Antichrist, culture will sicken, and the Church will yearn to be delivered from its distress” (85). But this is a mythical and unbiblical definition of Antichrist, who, according to St. John, is simply anyone, present from the beginning, who denies the Father and the Son (1 John 2:22; 4:3; 2 John 7). To ascribe such deniers the role of final dominion and power is without any biblical warrant.
İngilis dilində: https://chalcedon.edu/resources/books/faith-and-obedience-an-introduction-to-biblical-law
Rusas Con Raşduni (1916-2001) tanınmış amerikalı alim, yazıçı və otuzdan çox kitabın müəllifidir. O, bakalavr və magistr dərəcəsini Kaliforniya Universitetindən almış, Sakit Okean Din Məktəbində ilahiyyat təlimi keçmişdir. Məsh edilmiş xidmətçi olaraq, Payute və Şoşon hinduları arasında vəzçilik etmiş, həmçinin Kaliforniyada iki kilsədə pastor olmuşdur. Məsihçi elminin tədqiqi, nəşri və bütün dünyada əzmlə yayılması ilə məşğul olan elm və təhsil təşkilatı Kalsidon fondunun əsasını qoymuşdur. Onun “Kalsidon hesabatı”ndakı məqalələri və çoxsaylı kitabları dünyanın İsa Məsihin izzəti üçün bərpa edilməsində fəal iştirak edən imanlı nəsillər yetişdirmişdir. Ömrünün son iyirmi altı ilini Kaliforniya ştatında, Vayesitoda yaşamışdır. Orada o, tədqiqatla məşğul olmuş, mühazirələr oxumuş və Məsihçi imanını həyata keçirmək üçün proqramların hazırlanmasında başqalarına kömək etmişdir.
Ön söz © 2012 Mark Raşduni
Müqəddəs Kitab Qanununun Əsaslarından “Qanunun əhəmiyyəti”, 1-ci cild
© 1973 The Craig Press (Presbyterian and Reformed Publishing Co.).